Tarihi Kentler Birliği Van Buluşması II. GÜN

Tarihi Kentler Birliğimiz kurulduğu 2000 yılından bu yana hızla gelişti ve birbirinden başarılı etkinlikleri ve birliktelikleri, sizlerin de desteği ve çabasıyla gerçekleştirdi.

En son Mayıs ayında Bursa’da gerçekleştirdiğimiz Uluslararası Toplantımızın, sonuç bildirgesinde de belirttiğimiz gibi, Birliğimiz tarihsel ve kültürel mirasın korunması konusunda verilen ‘uluslararası sözlerin’ tutulmasına katkıda bulunmaya devam edecektir.

Yine çok başarılı olacağına inandığım ‘Tarihi Kentler Birliği Van Buluşması’nı Van Belediyesi ve Van Valiliği’nin ev sahipliğinde gerçekleştiriyoruz. Maalesef, daha önce belirlenmiş olan programım nedeniyle sizlerin aranızda bulunamıyorum.

Avrupa Konseyi ve Avrupa Birliği’nin kültürel gündeminde önem kazanan ‘somut olmayan kültürel miras’ kavramının ele alındığı bu etkinliğimiz, Ankara Beypazarı Bildirgemizde ilan ettiğimiz ‘Korumanın 5 Yılı Kampanyası’nın önemli bir adımı olacaktır.

Bu etkinliğimizin gerçekleştirilmesini sağlayan başta Van Valisi Sn. Hikmet TAN’a, Van Belediye Başkanı Sn. Şahabettin ÖZARSLANER’e, ÇEKÜL Vakfı Başkanı değerli hocamız Sn. Prof. Dr. Metin SÖZEN’e, Tarihi Kentler Birliği Genel Danışmanımız Sn. Oktay EKİNCİ’ye, Tarihi Kentler Birliği üyesi değerli meslektaşlarıma, bilimsel katkıyı sağlayan Van 100. Yıl Üniversitesine ve Rektörü Sn. Prof. Dr. Yücel AŞKIN’a ve tüm katılımcılara teşekkür ediyorum.

Müsadenizle 2 önemli tesbitimi sizlerle paylaşmak istiyorum.

Biz bu buluşmadan ne bekliyoruz?

Özellikle Van Gölü Havzası ile ilgili düşünceleri, çözümleri ve sorunları dile getirecek özellikle hemşehrilerimizin bunu dinlemesini istiyorum. Sadettin Tantan ve Nami Çağan başkanlığında sayın valilerin katıldığı bir toplantı yapıldı. Özellikle Van Gölü Havzası’nın sorunlarının dile getirildiği bir bildiri yayınlandı. Bazı çevreler bunu protesto etti ancak bu toplantı yaptıkları bu talihsiz protestonun bir cevabı olacaktır.

Antalya Belediye Başkanı’mız ve bizim Belediye Başkanı’mızın da dile getirdiği gibi, öncelikle bu kimliği tüm Türkiyeye ve sonra dünyaya tanıtmak, gerekir. Bunu da özellikle havzamızın sorun ve çözümlerini gün ışığına çıkarmakla başlayabiliriz. Biz ilimizin bir kongre merkezi olması için çalışmalara başladık, inanç turizmi konusunda ısrarla duruyoruz çünkü bana göre inanç, insanları ayırmaz, birleştirir. Van’ın bir kongre merkezi olması konusunda sıkıntılar çekiyoruz ancak bu sıkıntılar sadece Van’a ait sıkıntılar olmadığı için, burada Bitlis valisiyle de ortak çalışmaya başlayacağız.

Van Gölü Havzası’nın diğer bir sorunu ise çekilmez hale gelen Üvez Sineği sorunudur. Temmuz, Ağustos aylarında oturmak mümkün değil. Bu sorunun havza boyutunda çözülmesi gerekir ki bunu iki il olarak çözeceğiz.

Van Gölü Havzası’nın kültür, turizm ve sanatsal değerlerinin kitlelere tanıtılması için yapılması gerekenler var. İran ile 250 km’lik bir sınırımız var. Bu insanlar bizimle ortak çalışmak, alış veriş, ticaret yapmak, sporda ortak olmak istiyorlar. İran Büyükelçiliği’nden, Urumiye Valisi ve Azerbaycan Valisinden Van arasında “hava köprüsü” kuralım teklifi geldi. Onlar bizlerle herşeyi yapmaya hazır. Kapıköy İran arası 30 km yolun düzeltilmesi gerekiyor. İran bu konuda çalışmaya başladı. Van- Hoy- Kapıköy arası transit karayolu geçişinin sağlanması için çalışıyorum. Sayın milletvekilimizin de bu konunun üzerine düşmesini istiyorum. Tatvan Van deniz yolu, Van İran demiryolu veya Türki Cuhuriyetlerle Van arası demiryolu, Tatvan- Gevaş- Edremit- Van, Tatvan- Erciş- Van arası demiryollarının projelerinin geliştirilmesi lazım. Milletvekilimizin bunun da arkasında olup, konuyu izlemesini istiyorum. Belediye Başkanımız projelere daha çok destek gerektiği konusunda söylediklerini ben de destekliyorum. Almanya’dan gelen teknik heyetlerle valilik olarak bu projeyi desteklediğimizi söyledik. Milletvekillerimiz bu konuyu takip etsin ve yarım kalan bu arıtma projesini tamamlasınlar istiyorum.

Urartu uygarlığının en büyük katkısı bize ilk yazıyı getiriyor. Tanrıları, töreleri, bölge isimleri kral isimleri konusunda çok önemli belgeler yapıtlar var. Urartu’dan sonra kimse Asur’a haraç ödememeye başlamış. Urartu kanunlarının betimlendiği bir kalkan bulundu. 1963’ten beri kazısı yapılıyor. Gürpınar ovasında yapılmış. Urartu mimarisinin en önemli mimarisi. Bu kazıları bilim için değil, turizm için yaptık. Urartular Anadolu’nun ilk kuyumcu toplumu, madenleri en iyi kullanan uygarlığı.

Eski Van ve 1920’den sonra gelişmiş bir Van kenti var. 19. yy da 84.000 nüfuslu bir kentten 1915’ten 1918’e kadar Ermeni ve Rus birliklerinin heryeri ateşe vermesiyle yok oluyor.

Süleyman Han camiisi 1534 yılında yapılmış. Ahlat Şahlar döneminden kalan Van Ulu Camiisi 4 şiddetinde bir depremle yıkılacak. İran’dan Harput’a, başka tuğla minareli camii yok. Kızıl türbeli camii Selçuklulardan kalma. 1567 tarihinde Mimar Sinan’a yaptırılmış bir külliye bulunmakta. Kazılar parasızlıktan devam edemiyor.

Van Gölü 60.000 yıl önce, Süphan ve Nemrut’un lavlarını püskürmesiyle oluşmuş. Muş ovasıyla bağlantısı kopmuş ve genç bir okyanus olarak nitelendiriliyor. Tatvan ve Ahlat’ın kesim noktası en derin noktasıdır. Van gölünü derinlik olarak cezveye benzetebiliriz. PH 9.8 , denizin 8.2 ,buna acı su diyoruz ve dünyanın en büyük soda gölü. Dünyada hiç birinde canlı yaşamaz içinde ama Van gölünde yaşıyor. İnci Kefali aslen sazangillerden. Ekonomiye katkısı: 2000 yılında 1.2 trilyon, 2002’de 10 trilyon ciro 14.000 insanın geçim kaynağı. Akarsu havzalarına sadece üreme zamanı göçer. Normalde 25 metre de gölde yaşar. Zooplanktan ve Sitoplanktan yer. Van tuzlu ve sodalı olduğu için nisan başından itibaren akarsu ağzında 1 ay bekler. Suyun sıcaklığı akarsularda uygunlaşınca girer ve yumurta bırakır ve göle geri döner.

Bu dönemde suyun yüzeyine 200-300 balık atlıyor çünkü aşağısı çok yoğun, yukarı çıkıp daha az yoğun yerlere bırakmaya çalışıyorlar. İnsanlar uzaklaşınca dere kenerlerınan martılar geliyor. Üreme göçü zamanında derelerin ağzına büyük sürülerle geliyorlar. Balıkçılar manyat ağlarıyla buradakileri topluyorlar, buradan kaçanlarsa derelere iniyor. İnsanlar burada taşlardan bentler yapıyor, dinlenmek için gelen balıklar burada yakalanıyorlar. %90’ı 40-45 günlük dönemde avlanıyor. %10’u 100-120 günlük ve önerilen balıkçılık döneminde avlanıyor, oysaki 1 balık 10 yumurta bırakıyor. IUCN’de kırmızı listeye inci kefali de dahil edildi.

Mısır’da kutsal sayılan ve bir tanrıça olarak kabul edilerek Bastet olarak adlandırılan kedilerin öldürülmeleri idam sebebi olarak kabul edilmiştir.

Günümüzün evcil kedilerinin ataları Avrupa ve Afrika yaban kedisi olarak kabul görmektedir.

Van kedileri ile ilgili olarak Charles Texier’in yaptığı araştırmalarda bu kedinin anavatanı Altay dağlarının etekleri ve Buhtarma şehri olarak gösterilmektedir.

Van kedilerine ait ilk bilgiler Hitit mücevherleri ve mühürlerinde karşımıza çıkmaktadır. Daha sonra Romalıların bu bölgeleri ele geçirmelerinden sonra roma savaş araçlarında Van kedisinin resimlerine rastlanmaktadır.

Dünya kedi ırkları arasında özel bir yere sahip olan Van kedisi; bir gözü turkuaz mavisi, diğer gözü kehribar sarısı, uzun fildişi beyaz tüyleri ve sevecen mizaçları ile insanların büyük bir beğenisini kazanmıştır. Bu güzel fiziksel özelliklerinden dolayı çağlar boyunca Anadolu’da ve tüm dünyada insanların dikkatini çekmektedir. Özellikle neslinin azalmasından dolayı son yıllarda büyük bir ilgi toplamaktadır.

Van kedilerinin neslinin hızla azalmasının nedenleri arasında hızla artan şehirleşme, yöre halkının sosyal ve ekonomik durumu, salgın ve bulaşıcı hastalıklar başta gelmektedir. Bunların dışında mevcut kedilerin bilinçsizce ve rasgele çiftleşmeleri nedeniyle başta kalıtsal özellikleri olmak üzere bu hayvanların soyları yozlaşmakta ve Van kedisi özelliğini kaybetmektedir. Bunun sonucu olarak Van kedisinin değişik varyeteleri ortaya çıkmaktadır.

100.Yıl Üniversitesi’ne bağlı Van Kedisi Araştırma Merkezi; Van kedisinin gittikçe azalan neslini korumak ve ıslah etmek, sayılarını artırmak amacıyla; bilimsel araştırmalar yapmak, saf Van kedilerinin üretilmesini sağlamak, sağlık problemlerine çözüm bulmak, genetik özelliklerini ortaya çıkarmak, laboratuar, barınak, kedi ev ve köyleri gibi tesisler kurmak suretiyle kaybolmaya yüz tutmuş olan bu genetik mirasa sahip çıkarak yörenin folklorik değer ve zenginliklerine katkıda bulunmak amacıyla 1992 yılında kurulmuştur.

Merkezin çalışma alanı yukarıdaki genel hükümler ve amaçlar doğrultusunda: başta Van Gölü Havzası olmak üzere Türkiye ve Dünyaya yayılmış olan Van kedilerinin problemleriyle ilgili çalışmalar yapmaktır.

Bu amaçla Van kedisi Araştırma Merkezi bünyesinde “Van Kedisi Ana-Yavru Sağlık Dispanseri” kurulmuştur. Dispanserimize müracaat eden kedi sahiplerinin kedileri için soy kütüğü, kimlik kartı ve sağlık durumlarını takip etmek için “Beyaz Kart” verilmektedir. Dispanserimize bu kartla başvuran bütün kedilerin her türlü muayene ve sağlık kontrolleri hiçbir ücret alınmadan yapılmaktadır. Bugüne kadar toplam 365 kedi sahibine bu kartlardan verilmiştir.

Çeşitli basın ve yayın organları ile yapılan röportajlar sonucunda il dışında bulunan Van kedilerinin de envanteri çıkarılmış olup, değişik nedenlerle merkezimize mektup veya telefon ile ulaşan kedi sahiplerine de her türlü yardımda bulunmaya çalışmaktadır. 4 yıl Ankarada ve yurtdışında Petshop fuarlarına katıldık. 30 araştırma merkezi, doktora tezleri yazdık ve bir çoğu uluslararası düzeyde dergilerde yayınlandı. Bu sayede sadece kedi değil, Van yöresi de taıtılmış oldu. İngiltere İşçi Partisi vekili sembolik çekler gönderdi ve ha la gönderiyor. Ancak bu destek bizim vekillerimizden gelmiyor. Birlikte hataları itiraf ederek kalkınmayı kamu-yerel-stk ve o yöre insanı olarak birlikte yapmaya karar verdik.

Merkezimiz tarafından belirli dönemlerde aşı kampanyaları düzenlenmekte ve kediler için çok öldürücü olabilen bakteriyal ve viral hastalıklara karşı ithal aşılar (Feligen CRP, Rabisin gibi) ücretsiz olarak bütün Van kedilerine yapılmaktadır.

Van Kedisi Araştırma Merkezi, Van Valiliği ve Van Belediyesi’nin düzenlediği kedi güzellik yarışmaları ile Van kedisinin tanıtımı yapılmaya çalışılmaktadır. Bu çalışma aynı zamanda kedi besleyen ailelerin hem bilinçlendirilme hem de insanların bakma ve beslenmesine teşvik etmeye yöneliktir. Ayrıca bu yarışmalar yurtiçi ve yurtdışı basında ilgiyle takip edilmekte ve Van Kedilerinin tanıtımına katkıda bulunmaktadır.

Merkezimiz ile Türk Standartları Enstitüsü (TSE) arasında yapılan çalışmalar neticesinde Van Kedileri için belli standartlar ortaya konulmuştur. Bu çalışma ile Van kedilerinin göz renkleri, tüy uzunlukları ve vücut yüksekliği gibi kriterler belirli standartlara oturtulmuştur. Yine merkezimizin Posta İşletmeleri Genel Müdürlüğü nezdindeki girişimleri sonucu 1997 yılında üzerindeki Van Kedisinin resminin bulunduğu “anma pulu” çıkartılmıştır.

Her yıl Ankara’da düzenlenmekte olan “International Pet Show” fuarına katılmak suretiyle Van kedilerinin tanıtımı gerçekleştirilmektedir.

Merkezimiz tarafından Van kedilerinin fizyolojik bir takım özellikleri ortaya çıkartılmaya çalışılmıştır. Ancak bugüne kadar kesinlikle Van kedileri üzerinde deneysel bir çalışma merkezimiz tarafından yapılmamış ve yapılmayacaktır.

100.Yıl Üniversitesi Rektörlüğü tarafından Van kedisi Araştırma Merkezi bünyesine 2000 yılı başında 65 kedi ile devredilen “Van Kedisi Evi”nde bugün itibari ile 38 dişi, 21 erkek ve 26 yavru olmak üzere tolam 85 adet kedi bulunmaktadır. Bu dönem içerinde Kedi Evinde barındırılan tüm kedilerin karma ve kuduz aşıları yapılmış olup rutin olarak kedilerin sağlık taramaları yapılmaktadır.

Van ili içinde ve il dışından değişik gerekçelerle Kedi Evine bırakılmak istenen kediler aşılı olup olmamaları dikkate alınmaksızın 15 gün süreyle karantina odalarına alınarak gözetim altında tutulmakta ve sağlıklı oldukları tespit edilen kedilerin Kedi Evi bünyesinde barındırılan diğer kedilerle beraber olmalarına izin verilmektedir.

Peki Hasankeyf’te Geçmişte Yaşam Nasıldı?
Bunu 3 bölüm halinde anlatmanın daha iyi olacağına inanıyorum.

1.Bölüm: Tarih Öncesi Yaşam (Mağara Devri):Sizleri 12 bin yıl öncesine götürme imkanına sahip değilim. Bunu merak edip görmek isteyenler varsa, bu dönemlerde fırat ve dicle havzasında yaşayan ve tarihte mağara sakinleri olmakla tanınan Hurri Mitani, Sümer, Babil, Asur, Medler ve sayamadığım, bir çok medeniyetin yaşam alanlarını görmek ve o dönemde mağaraları kazarken çekiçlerin çıkardığı sesleri hayal etmek ve o duyguyu yaşamak istiyorsanız Hasankeyfteki mağaralar bölümünü gezerek o hazzı yaşamak mümkündür. Tarihte mağara sakinlerinin başkenti olarak kabul edilen ve o dönemden kalan 6 bin adet mağara ile Hasankeyf ilk insanların da hayatlarını idame etmeleri için önemli görevler üstlendiği bir gerçektir.

2.Bölüm: İlk Çağ ve Orta Çağda Hasankeyf’de Yaşam:
İlk çağın başlarında Hasankeyf’in stratejik önemi ve doğu ile batı arasında sınır teşkil ediyor olmasından dolayı doğunun savaş makinası Persler ile batının süper gücü Roma İmparatorluğu arasında büyük savaşlara sahne olduğu bilinmektedir. Ancak Perslerin yaşamları ile ilgili herhangi bir bilgiye sahip değiliz. Romalılar ise, batı sınırlarını sağlama almak için sınır üssü Hasankeyf’te en büyük ve en büyük ve en heybetli kalelerini yaparak sınırlarını sağlama almışlardır. Böylece Hasankeyf’teki yerleşik hayatın daha güzel hale gelmesine yardımcı olmuşlardır. Bu dönemde şehirli olma yaşantısının en güzel örneklerini yakalama imkanı bulmuşlardır. Mağara yaşantısının yanında büyük taş binaların içinde yaşamın devam ettiğine Roma döneminin içinde saltanatın hüküm sürdüğü tabanında mozayiklerin bulunduğu Büyük Saray’dan anlıyoruz. Peki miraslarına konduğumuz bu insanlar nasıl yaşıyorlardı? Bunu Hasankefteki izlerden yola çıkarak görmek mümkündür. Belki o dönemde elektrik nedir bilinmiyordu. Ama yiyeceklerini soğuk hava deposunu aratmayan mağaralarda stoklayıp korumuşlardır. Yine aynı şekilde o yıllarda buzdolabı ile tanışmışız. Şaşırmayın sakın! Testiye konup mağaranın içine konulan suyun 40 derece ısıda dahi soğukluğu buzdolabının yarattığı buzdolabının yarattığı soğukluktan az değildir. Belki o dönemde pompanın ne olduğu bilinmiyordu ama birleşik kaplar usülünü uygulayarak kayaları oyup 100 metre yükseklikteki ve içinde 2000 mağaranın bulunduğu kalenin her yerinde su taşıyarak mühendislik harikaları yaratıp yaşam standartlarını yükseltmişleridir. Bir atasözümüz; çalışkan insanlar için “ekmeğini taştan çıkarır” diyor. O dönemdeki insanlarımız ekmeklerini taştan çıkardıkları gibi, sularını taştan çıkarmayı başarmışlardır. Kalenin kuşatma altında kaldığı dönemlerde 100 metre yüksekliğindeki kayayı merdivenler şeklinde oyarak Dicle Nehrinin tabanından gizli bir şekilde su ihtiyaçlarını karşılamışlardır. Yine aynı şekilde binlerce ton kapasitede kaya sarnıçları kazarak yağmur suyundan faydalanmak imkanı yaratmıştır. Hasankeyf M.S. 3. Yüzyılda bizanslılarla tanışmış oluyor. Bu yıllarda mağaralar, hırıstiyanlık ve ibadet mekanları olan mağara kiliselerde islami dönemde de mağara camilerle tanışmış oluyor. Hasankeyf o tarihte süryanilerin psikoposluk merkezi olarak dinsel bir görev üstlenen kutsal bir yerleşim birimi olarak insanlığa hizmet ettiğini görmekteyiz. Miladi 639 yılında Hasankeyf’i Hz. Ömer’in halifeliği döneminde islam ordularının şehri sulhen teslim almalarıyla şehirdeki yaşantıda kötü yönde herhangi bir değişiklik olmamış, islam kültürü ile de daha çok zenginleşmiş, dinler arasındaki hoşgörüyü de başlatmış oluyordu. Emevi, Fatımi, Hamdani ve Marvanilerin yaşama kültürlerinden her hangi bir örnek veremiyorum. Artuklular dönemi; Bu dönem yaşam standartları açısından dünya standartının çok çok üstünde olduğu bir dönemdir. Hasankeyf’in en mamur hali ve orta çağın en görkemli ve yaşama açısından en güzel şehirlerindendir. Çünkü; var olan Ara, Anadolu ve Mezopotomya kültürüne Artukluların gelmesiyle bir de orta asya kültürü eklenmiş, bu eklemeyle Hasankeyf’deki yaşam kültürü bugünkü yaşam kültürümüzden çok daha güzel olduğu doruğa ulaştığı bilinmektedir. El Ceziri ve onun gibi alimlerin ve öğrencilerinin dönemine denk gelen, bu dönemde medreselerde dini ilimlerin yanında tıp, matematik, felsefe, astronomi gibi derslerin okutulduğuna dair bilgilere sahibiz. Mekanik çalışmalar alanında robotlar, su terazileri, fıskiyeler gibi bir çok mekanik aygıtların yapıldığı bilinmektedir. Bu ilimlerin yanında şehir büyük bir imardan geçmiş taş sanatının en güzel örneklerini uygulayarak evler ve saraylar inşa edilmiş ve bu yapılan yapılarda yaşam devam etmiştir. Dicle nehrinden bentler ve kanaletler vasıtasıyla bereketli topraklarda erozyona sebep olmadan her türlü tarımı yapıp, tahıl ve diğer tarım ürünlerini üretip ihtiyaçlarını karşılamışlardır. Madenleri kullanma kültürü had safhaya çıkmış, kendi adlarına bastırdıkları altın, gümüş paralarla birlikte altından yapılan mutfak malzemelerini tabak, çatal, kaşık, bıçak gibi malzemelerle evlerinin mutfaklarını süslemişlerdir. Bu zenginliğin bir örneğini yol yapımı sırasında toprak altında bulunan bir harabenin tabanından çıkarken bizzat tanık olmuşumdur. Kamyonlar dolusu sikke ve ev malzemeleri ortaya çıkmıştı. İpek yolu güzergahında bulunan Hasankeyf’in o dönemde ticarete de çok önem verildiği, mağara ve diğer taş mekanlarda icra edilen el sanatları ve özellikle de doku sanatının kalıntılarından anlamak mümkündür. Özellikle mağaralarda dokuma tezgahlarının izlerinin yoğunluğu insanı hayretlere düşürmektedir. Bu topraklarda pamuğun üretiliyor olması ve hayvancılığın yoğun bir şekilde yapılıyor olmasıyla elde edilen yünlerle bu tezgahlarda kumaşa dönüşmüş. Üretilen bu kumaşlar ve diğer malzemeler Dicle Su Yolu ile Musul ve Basra’ya kadar ulaştırılmıştır. Öte yandan Evliya Çelebi’nin seyahatnamesinde söylediği gibi dünyanın en büyük taş köprüsünü yaparak Dicle’nin azgın sularının üzerinden geçiş sağlamış. Uzak doğudan batıya kadar birçok yere tacirler vasıtasıyla kervanlarla ticaret yapılmıştır.

Su terazileri,fıskiyeler gibi birçok mekanik aygıtların yapıldığı bilinmektedir. Bu ilimlerin yanında şehir büyük bir imardan geçmiş,ve bu yapılan yapılarda yaşam devam etmiştir. Dicle nehrinden bentler ve kanaletler vasıtasıyla bereketli topraklarda erozyona sebep olmadan her türlü tarımı yapıp,tahıl ve diğer tarım ürünlerini üretip ihtiyaçlarını karşılamışlardır. Madenleri kullanma kültürü had safhaya çıkmış,kendi adlarına bastırdıkları altın,gümüş paralarla birlikte altından yapılan mutfak malzemelerini tabak,çatal,kaşık,bıçak gibi malzemeler evlerin mutfaklarını süslemiştir. Bu zenginliğin bir örneğini yol yapımı sırasında toprak altında bulunan bir harabenin tabanından çıkarırken bizzat tanık olmuşumdur. Kamyonlar dolusu sikke ve ev malzemeleri ortaya çıkmıştır. İpek yolu güzergahında bulunan Hasankeyf ’in o dönemde ticarete de çok önem verildiği mağara ve diğer taş mekanlarda icra edilen el sanatları ve özelliklede dokuma sanatının kalıntılarından anlamak mümkündür. Özellikle mağaralarda dokuma tezgahlarının izlerinin yoğunluğu insanı hayretlere düşürmektedir. Bu topraklarda pamuğun üretiliyor olması ve hayvancılığın yoğun bir şekilde yapılıyor olması ile elde edilen yünlerle bu tezgahlarda kumaşa dönüşmüş. Üretilen bu kumaşlar ve diğer malzemeler Dicle su yolu ile Musul ve Basra’ya kadar ulaştırılmıştır. Öte yandan Evliya Çelebi’nin seyehatnamesinde söylediği gibi dünyanın en büyük taş köprüsünü yaparak Dicle’nin azgın sularının üzerinden geçiş sağlamış. Uzak Doğu’dan Batı’ya kadar birçok yere tacirler vasıtasıyla kervanlarla ticaret yapılmıştır.

Muassır Medeniyetin en güzel örneklerinin yanında yaşama dağarcığımıza bir de Başkentlik ünvanı eklenmiştir. Çünkü; Hasankeyf Artuklular Dönemi’nde 130 yıl başkentlik yapmıştır. Refah ve zenginlik ile mutlu bir yaşam sürdüren ve Ortaçağ’ın en ileri yaşam standardını yakalayan bu insanlar Eyyübiler’in bu bölgeye hakim olmalarıyla daha da zenginleşmiş, doruğa çıkmış oluyordu. Yine o dönemde eşi benzeri olmayan medreseler, saraylar, hanlar inşa edilmiş, bölgenin sıcaklığını göz önünde bulundurarak, Hasankeyf’e özgü mimari şekilleri, klima ortamını aratmayan izolasyon sistemleri ile yapılan evler bugün dahi okullarda ders kitaplarına konu olacak cinstedir. Yerin 30 metre altından geçen şehrin bütün her tarafında örümcek ağı gibi örülen ve Dicle nehrinin ortasına kadar döşenen ve büyük bir kamyonun geçebileceği bir şekilde kanalizasyon sistemleri, yer altı şehirlerinin mevcudiyeti o yıllarda insanın yaşamını idame etmede gösterdiği çabanın önemini arz etmektedir.

Güzellik timsali minarelerinde ezan okunurken hopörlörlere gerek duyulmamış. Çünkü bunları yapan mimar öyle akustik bir düzen vermiş ki; ezan sesinin en ücra köşelere gitmesini sağlamıştır. Ramazan aylarında iftar v sahur vakitleri için iftar topu atılmaya gerek duyulmamış. Çünkü; yekpare kayadan oluşan büyük bir mancınık taşının Ulu Cami’nin bir köşesindeki dibeğe benzer bir yerde vurulduğunda yaptığı titreşim ve çıkardığı sesle kalede yaşayan 2000’e yakın ailenin iftar ve sahur vakitlerini duyurmaya yetiyordu.

Eyubi sultanı Melik Salih zamanında ekilen ve bizim için Babil’in Asma Bahçeleri’nden dahi daha güzel olan Salihiye Bahçeleri’nde her türlü meyve ve sebze ihtiyaçlarını karşılamış,su değirmeninde buğdayı un edip,tandır ekmeğinin lezzeti ile beslenmiş. Tükettikleri bu ürünlerle yaşamlarını renklendirip,güzelleştirmişlerdir. Bu refahın ve güzelliklerin içinde yaşayan dönemin erkekleri işlerine daha bir şevkle sarılmış,kadınları aynı şekilde yuvasına bakmış,çocuklarını büyütmüştür. Genç kızlar 30 katlı apartman yüksekliğindeki kaledeki mağaralarda bir pencereden o muhteşem vadiyi seyrederek nakış işlemiş,evin küçük çocukları,diğer taraftaki nehir manzaralı pencereden sallarla Musul’a Bağdat’a ve Körfez’e kadar ticaret yapan tacirleri Dicle Nehri’nin masmavi sularının üzerinden el sallayarak uğurluyorlardı. Bu modern yaşama kültürü Moğollar’ın bölgeye gelmesine kadar devam etmiştir. Bütün bölgeyi istila edip yakıp yıkan Hulagu, Hasnkeyf’teki yaşayan insanları öldürmekle kalmayıp şehirde taş üstünde taş bırakmamıştır. Bir insanlık ve kültür soykırımı yapmıştır. O günden sonra Hasankeyf önemini yitirmiş, yaşama kültürü kötüleşerek günümüze kadar gelmiştir.

3.Bölüm:Günümüzde Hasankeyf’de Yaşam:
· İçinde yaşayarak korumamız gereken mağaralarımızı, “bu çağda mağarada yaşanmaz”, “mağarada yaşamak ilkelliktir” deyip, devlet eliyle vatandaşı kaleden indirip, ortaçağın en görkemli kalıntılarını dozerle yerle bir edip yıkarak, hiçbir anlam taşımayan evler yapıp içinde yaşamaya başlamış, mağaraları kaderlerine terk ederek yok olmalarına göz yummuşuz. Bu yetmezmiş gibi 40 yıldır süregelen ILISU Baraj Proje’si ile bir bilinmeze doğru sürüklemiş,sürekli göç vererek başkentlilikten ufak bir yerleşim alanına çevirmiş, çok büyük zenginliklerden açlığa itmiş, Türkiye’nin en fakir ilçelerinden biri halin egelmişiz.
· Kanalizasyon sistemimiz halen yok.Atık sularımız cadde ve mahalle aralarında başıboş dolaşıyor,halk sağlığını tehdit ediyor.
· Dicle su yolunu aşmak için ilkel yöntemlerle karşı tarafa geçerken binlerce insanımız boğulmuş,karayolu köprüsüyle 30 yıl önce tanışmışız.
· Terör nedeniyle boşalan köylerle tek gelir kaynağımız olan hayvancılığı yok etmişiz.
· Şu anda yaptığımız sulama şekli ile fazla su vermek suretiyle ilkel yöntemlerle tarladaki ilaç ve gübre atıklarıyla Dicle nehirindeki canlıları yok ediyor,en verimli toprakları da Dicle’nin maviliğini kızıla çevirerek Basra Körfezi’ne ihraç ediyor, topraklarımızı telef ediyoruz.
· Bir zamanların üniversite şehri Hasankeyf’te “eh, okulumuz var” diyebiliyoruz.
· Minarelerimize aşiretler döneminde, tüfeğimizin menzilini ve delme gücünü test etmek için o güzelim motif ve ayetleri delik deşik etmişiz.
· Medreselerde, Camilerde, o güzelim ortaçağ taş evlerinden taşları sökerek, ahırlarımızı, kümeslerimizi, hiçbir anlam taşımayan evlerimizi inşa etmişiz.
· Bölgenin genelinde bulunan ve altlarından geçerken güneşin dahi görülmediği kadar büyük meşe ağaçlarını yakarak veya keserek ormanlarımızı telef edip,kupkuru bir çöle çevirmişiz.
· Su ihtiyacımızı yıllarca Dicle’nin kış aylarında toprak akan çamurlu suyunu içerek gidermiş, şebeke suyuyla 10 yıl önce tanışmışız.
· Arkeolojik alan deyip, şehrin tümünü halkın içinde yaşadığı bir dönemde 1. ve 2. derece sit alanı ilan edip tescillemiş, koruma altına alıp hukuki bir sorumluluk altına girmişiz. Öte yandan bazı hilelerle hukuku yok sayıp, Moğol Hükümdarı Hulagu’nun yaptığından daha kötüsünü yapmaya, Hasankeyf’i sulara gömmek için büyük çaba sarf etmişiz ve sarf etmeye devam ediyoruz.
· Tarihine, kültürüne sahip çıkmak isteyen insanlarımızı da tehdit edip vatan haini ilan etmişiz.